TAARIIKHDA DARAAWIISHTA : Milicsi Taariikheed

Curiskii ku guuleystay kaalinta koowaad ee Tartan-curiseedka Aw Jaamac ee Taariikhda. 

Hordhac

Taariikhdu waa daraaseynta tagtadii si taaganta loo qiimeeyo timaaddadana loo oddoroso tabaabushena loogu yeesho. Taraariikhda Soomaalida in badan oo ka mid ahi, waxa ay ku luntay keydin la’aan, inaha badbaadayna waxa ay ku badbaadeen gacmo shisheeye. Dhacdooyinka taariikheed ee sida aad ka ah wax looga qoray shisheeye iyo sokeeya ba waxa ka mid ah, tariikhda Sayid Maxamed C. Xasan iyo Daraawiishta. Sooyaalka daraawiishta waxa muunad gaar ah u yeelay isagoo ah, iska-caabbintii ugu tunka weynayd ugu na muddo dheerayd ee gumaysiga lagaga hor yimaaddo. dadka wax ka qoray daraawiishtu waa saddex kooxood:

• Qolo waa shisheeyihii dirirtu dhex martay oo dhacdooyinka u soo tebiyey sidii ay iyagu arkayeen mar walbana libinta iyo garta siinayey gumaystaha ay ka midka yihiin.
• qolada kalena waa Soomaali aad ugu talax tegay in ay muuneeyaan oo dheeh ashqaraar leh u sameeyaan Daraawiish iyo halgankooda.Kana dhigay in aan halgan kale ba geyiga ka dhicin.
• qolada saddexaad waa koox saluugtay habka loo soo bandhigay taariikhda daraawiishta una arka in la buunbuuniyey, ha yeeshee iyaguna gef kale ku dhacay oo Sayidka iyo daraawiishba ka dhigay, dadqalato shufto ah oo ummadda silciyey! Kooxdani inta badan waxa ay soo ururiyaan gefafka daraawiishta sida dhacii ay geysan jireen, aflagaadooyinkii tixaha Sayidka qaarkii ku jirey ee uu qofafka iyo qabiilooyinkaba wax kaga sheegay, gaar ahaan intii ka soo horjeesatay.

Waxa aan ku qanacsanahay dad kalena ila qabaan in aan weli si dhab ah oo cilmiyeysan loo qorin  halganka daraawiishta.  Sayid Maxamed C. Xasan oo ah ninka udub dhexaadka u ah, aasaaskana u ahaa Daraawiishta taariikhdiisa dhinacyo dhowr ah ayaa laga daraasayn karaa, Mar waa wadaad dariiqo diineed hormuud u ah oo dariiqadaas ayaa saameynteeda iyo sidii loo qaatay la baadhayaa, marna waxa loo daraasayn isagoo  hoggaaminayey kacdoon gumaysi diid ah, oo shisheeye iyo sokeeyaba la galay dagaallo qadhaadh oo dad iyo duunyaba ku le’deen, mar kale sooyaalkiisa waxa loo daraaseynayaa isagoo ah gabyaa cabqari ah oo maansooyinkiisa  iyo murtidiisa cilmiga Suugaanta ayaa lagu abla ableynayaa. Qoraalkani waxa uu ku kooban yahay soo tebinta dhacdooyinkii taariikheed ee ku saabsanaa kacdoonkii gumeysi diidka ahaa ee muddada dheer ka taagnaa qaybtii Ingiriisku Gumaysanayey ee dhulka Soomaalida (Somaliland imika). Dagaalka iyo dirirtu laba kooxood ayey ku jihaysnaayeen; kooxi waa gumaysigii dalka haystay, qaybta kalena waa Soomaalidii gumaysigaa ku hoos noolayd ee heshiiska la ahayd, waxa la odhan karaa isku si ayey ula dagaallameen gumaystaha iyo Soomaalida.Qormadani waa uun guudmar taariikheed, ee maaha gorfeyn iyo lafagur lagu sameenayo halganka daraawiishta, waase arrin mudan in la naqdiyo qoraalladii muddada qarniga ah laga Samaynayey Sayidka iyo daraawiishtiisa, si aynu u helno taariikh badhax la’ oo dhito inoo noqota.

Sayid Maxamed Waa kuma?

Sayid Maxamed Cabdille Xasan waxa uu dhashay, 1864kii sida uu tibaaxay I. M Lewis,(1) ha yeeshee Aw Jaamac Cumar Ciise wuxu xusay waraysiyo badan oo uu la yeeshay  rag daraawiish ah ka dib in Sayidku dhashay 1856kii (2). Waxaanu ku dhashay ceel u dhexeeya  Buuhoodle iyo Widhwidh gugii la magac baxay Gobeysane, Hooyaddii waxaa la oran jiay Caro seed Magan.

Toddoba jir isagoo ah baa malcaamad Qur’aanka la qoray, toban jir buu Qur’aanka ku dhammeeyey, intii aanu labaatan jirsanna wuxu gaadhay darajada sheekhnimada. Sida qoraallo badan ku xusan Maxamed waxa uu aqoon barasho diineed ugu kicitimay dhulal badan oo ay ka mid ahaayeen magaalada Herer;dalka Suudaan iyo Nayroobi(Lewis 1965),muddo ka dibna waxa uu ku soo laabtay deegaankiisii. Sanadkii  1894kii ayaa Sheekh Maxamed iyo koox la socotay oo ay isku deegaan ahaayeen u kicitimeen Maka, si ay u soo xajaan, markii xajkii ay gutteenna waxa uu sayidku ka xeraystay, sheekh Maxamed Saalax  oo ahaa sheekhii dariiqada Saalixiyada(3) halkaas oo muddo sanad iyo badh lagu hillaadiyo uu la joogay, ugu danbeybtiina ka soo qaatay ijaasada inuu dariiqadaas madax uga noqdo dhulka Soomaalida. Markii uu ka soo noqday Maka, wuxu ka soo degay Magaalada Berbera. Sheeko aan la hubin oo buugaag dhowr ah ku qoran dadkana aad ugu dhex faaftay waxa ay sheegaysaa: In Sayid Maxamed kolkii uu kasoo degay marsada Berbera gaalkii gumaystuhu waydiiyey in uu alaabadiisa cashuur ka bixiyo, isna ugu hal celiyey : adigu kolkii aad timi yaa cashuur kaa qaaday? Ha yeeshee qof kii u tarjumayey gaalkii u sheegay in ninkani Wadaad waalan yahay! Halkaasna ay ka soo raacday naanaysta kolkii danbe gaaladu u adeegsan jireen ee Wadaadka Waalan ( The Mad Mullah), ha se ahaatee Saciid S. Samatar waxa uu xusayaa in Nanaystani ay ku dhejiyeen wadaaddii Qaadiriyada ee ay aadka u doodeen.
Markii uu magaalada Berbera ku negaaday, waxa uu soo bandhigay dadkana ugu yeedhay dariiqadii Saalixiyada, [lama sheegin in sayidku wixii intaa ka horreeyey dariiqo ka tirsanaa] Waxa se gaashaanka u daruuray culimadii dariiqada qaadiriyada ee dhulka uga soo horreysay, doodo badan baa la galay, magaaladiina buuq diineed baa ka aloosmay, dadka qaar waxa ay ku doodayaan  Sayidku markii uu taageero u waayey dariiqadiisa ayuu Berbera isaga tegay, Halka qolyo kalena soo tebiyaan in uu magaalada ka bilaabay olole gumaysi diid ah, waxaana la sheegaa sheekooyin aan sugnaantooda la hubin oo ay ka mid tahay in sayidku arkay nin baadari ah, dabadeed inta uu ul ku dhuftay yidhi: Ilaahow maanta intaasaan jihaad karaa.

Gugii 1898kii ayaa Sayidku ka amababaxay Magaalada Berbera, Intii uu dhexda ku sii jireyna waxa uu sii maray xarun dhaymoole ku taallay oo diinta Masiixiga lagu faafinayey(4) sida la soo tebiyana waxa uu halkaas kula kulmay carruur Soomaaliyeed, waxaana la odhan karaa waa meelaha uu ka bilaabmay dareenkiisa gumaysi diidka ahi. Ceel qoryaweyn la yidhaahdo, oo Caynabo u dhow ayuu ka samaystay Waab uu ku tukado dadkana diinta ku baro, halkaas ayaanay ka unkantay xertii u horreysay ee Saalixiyo ah, duubkii caddaa ee astaanta u ahaana loogu xidhay, waana meesha ay xerta saalixiyadu kula baxday magaca Daraawiish(5). Muddadii uu halkaas degganaana waxa hawshiisu ku koobnayd diin dhigid iyo dib u heshiisiin uu ka dhex sameeyey beelihii deekaankaas ku dhaqnaa, waxa kale oo la sheegaa in reerihii dhulkaas degganaa xoolo badan oo siyaaro ah siiyeen. Dadka wax ka qoray taariikhda daraawiishtu waxa ay sheegayaan in diin dhigista Sayidku dhex waday olole uu dadka ku kicinayo, kuna abuurayo kacdoon gumaysi diid ah. Gumaysiga Ingiriisku aad isuguma ballaadhin dhulka gudaha oo ilaalo inuu marmar u diro mooyee, lug badan kuma lahayn, biishii may 1899 kii,ayaa la sheegay in la waayey hal qori oo ilaalada Ingiriisku lahaayeen, sida dad badani xuseenna ninkii qorigaa sitay baa xerta Sayidka u galay dabadeed qorigii xoolo soo dhaafsaday, kolkii uu berbera ku soo noqdayna waxa uu sheegay in Sayidku qorigii ka qaaday. Hawlwadeennadii Ingiriisku farriin bay u direen Sayidka ay kaga dalbanayaan in uu qoriga iska soo celiyo. Sayidkuna waxa uu ku soo warceliyey in aanu qorigaa haysan ee Ingiriisku baadidiisa raadsado. Dabayaaqadii sanadkaana waxa xarunta gumaystaha la soo gaadhsiiyey in Sayidku isku dubariday col 3000 oo nin gaadhaya iyo hub 200 qori ah.

Dhinac halabuuridda maansooyinka lama hayo wax ka horreeyey 1904tii, sidoo kale, Sheekada ah in Sayidku Mahdi sheegtay oo dadka qaar aad u buunbuuniyaan lama hayo caddaymo ku filan.

Unkankii Daraawiishta iyo Hawlgalladoodii

Xertii Daraawiishtu kolkii ay dhanka Buuhoodle u guurtay, dhaqdhaqaaqoodiina kordhay, hub iyo xoolana gacantooda soo galeen, waxa hoggaamiyihii Daraawiishtu ku baaqay jihaad gaalo la dirir ah. Hawlgalladaa bilowday waxa ay tuhun ku abuureen, garaadkii beelaha Dhulbahante, Garaad Cali garaad Maxamuud, Garaadka iyo Sayidka wada xaajood baa dhex maray, waxba se laguma heshiin, ka gadaal Daraawiishtu waxa ay soo allifeen in Garaadku xujoobay oo Ingiriiska warqad sir ah u diray, ugu danbeyntiina rag Daraawiish ah ayaa dilay Garaadkii, in kastoo dadka qaar isku dayeen inay dilkaas Daraawiishta ka leexiyaan, waxa la odhan karaa, dilkaas ayaa sabab u ahaa in Daraawiishi u qaxdo, dhulka galbeedka beelaha Ogaadeenna dhex degaan, muddodii hore soo dhoweyn badan baa ay halkaas kala kulmeen Sayidka iyo colkiisu, lagu ma se waarin markiiba tuhun baa soo kala dhex galay, ay sal u ahayd dilal la geystay, ugu danbeyntiina dagaal baa dhex maray Daraawiishtii iyo beelihii aaggaa degganaa, Daraawiishina dib baa ay ugu soo qaxaday halkii ay kolkii hore ka guureen. Soo noqodkoodaas oo ku beegnaa gugii 1900, Daraawiishtu waxa ay weerar ba’an ku qaadday, beelaha ku dhaqan hawdka oo la sheegay in ay ka soo dhaceen 2000 oo neef oo geel ah, waxyeello nafeed oo aan tiro lahaynna u gaysteen, waa dhacdada la baxday (dayax- weer).

Dhacdadaasi waxa ay daaha ka fayday, dadkana u fasirtay Daraawiish iyo waxa ay damacsan tahay, waxa la ogaaday in Sayidka iyo colkiisu tubtii dariiqo diineed lagu yiqiin ay waydaarteen, Halabuur arrintaa ka maansoonayaa wuxu yidhi:

Col ashraafi waccaysiyo, caalin reero dhacaaya,
Cilmi geel lagu qaado, Sayidkii Calmanaayow
Cimri yuu ku simaayoo, Cidhibteeda ogaada.

Geel kala qaadistu waxa ay ahayd arrin iska caadi ah, Soomaalida dhexdeeda xilliyadaa, waxa keliya ee Daraawiishtu ku soo kordhisay waxa uu ahaa, in fatwo diineed loogu banneeyey xoolaha ay leeyihiin beelaha ay ula baxeen gaalo raaca.

Isla xilliyaadaa ayaa Sayidku Warqad u diray gumaystaha Ingiriiska, dhambaalkaas waxa ka mid ahaa, {………….. Waxa aan ku ogaysiinayaa, in aad wax kasta oo aad rabteen samayseen, diintayadii wacnaydna cadaadiseen,…………… Haddaba kala doorta dagaal haddaad doonaysaan waannu oggolnahay, haddaad nabad doonaysaanna sedo bixiya} (6)
Gugii 1901dii ayaa Ingiriiska ay Daraawiish dagaalkii u horreyey dhex maray, waa dhacdada la baxday Af bakayle, Ciidanka gumaystaha  khasaare badan baa loo gaystay, Daraawiish qudhoodana waa la wiiqay.
Sannadkaa iyo kuwii ka danbeeyey ba dagaalladu si joogto ah ayey u socdeen, meelo baddan baa foodda la is daray, waxaana ugu magac weyn goobahan: Fardhidin (1901), Beerdhiga (1902), Cagaar weyne (1903), Jidbaalle (1904).

Waxa intaa barbar socday dhaca iyo dilka Daraawiishtu u gaysanaysay, beelaha Soomaaliyeed ee ay ku sunteen Gaalo raacnimada, Gabayada Sayidka ayaana laga la soo dhex bixi karaa in uu Daraawiishta u xalaaleeyey dhiiga iyo xoolaha bulshada Soomaaliyeed, meerisyadan baa ka mid ah:

Nin aqdaamo faranji ah, maantiyo abuurriin
Ama aaladuu sida, ama awrtaba u rara
Ama adhigaba u qala ama laba ugaadhsada
Ama uba ilaalaa ama uurka kala jira
Ashaada beeniyo Islaamnimo ha lagu dhaqo
Ilaahayna nama odhan anna ma ogolaan karo.

Dagaallaas lagu riiqday ee kala danbeeyey waxa ay keeneen in Daraawiishtu u durugto xeebta bariga, 1904 tii ayaa Daraawiishtu fadhiisin ka dhigatay degmada Ayl, halkaas waxa ay ka dhiseen afar qalcadood oo kala ahaa: Daawad: oo laga dhisay xeebta Ayl, Ilig, Gabbac iyo Baday. 22 Abril 1904tii ayaa ingiriisku duqayn dhanka xeebta ah, ku burburiyey qalcaddii Ilig.

Xeebaha bariga xilligaas waxa ka jirey, saddex maamul beeleed, midi waa Boqor Cismaan oo  Gara-cad xarun u ahayd, tan kalena waa Cali Yuusuf oo Hobyo saldhig u ahayd, tan saddexaadna waa Garaad Maxamuud Cali shire oo deegaanka beesha Warsangeli ka arriminayey. Labada hore Talyaani bay kula jireen, heshiis ilaalineed, kan danbana Waa beelihii Ingiriisku kolkii uu imanayey heshiiska la saxiixday.

Talyaaniga oo ka baqa qaba in Daraawiishtu ku durugto deegaannada uu maamulo, wuxu ka shaqeeyey, in heshiis dhex maro, Ingiriis iyo Daraawiish, wada hadallo iyo waan waan Cadan ka soo bilaabmay oo uu Daraawiishta uga wakiil ahaa, Sheekh Cabdalla Shixiri ayaa ku dhammaaday in heshiis la kala saxiido  5tii maarso 1905 tii, heshiishkaasi waxa uu ka dhacay Ilig, qodobadii ka soo baxayna waxa ka mid ahaa:

1- In Daraawiishta  looga ogaalaado dhul, qaybtii uu Talyaanigu xukumayey.

2- In Sayidka iyo Daraawiishtiisa la siiyo xorriyad diineed, iyo madax bannaani ganacsi.

3- In Daraawiishtu  Deegaannada raacsan, ay iyagu ka taliyaan.

Heshiiskani dhanka Daraawiishta wuxu u fududeeyey, in ay saldhigtaan, maamul iyo kala danbayn samaystaan, waxa ay heleen koboc dhaqaale, iyo mid maamul. Intii nabadda la ahaa, waxa la xusi karaa, inuu jirey, dagaal dhanka afka ah, oo u badnaa gabayadii Sayidku tirinayey, iyo kuwo isaga loo tiriyey.

Qaybaha Ciidanka Daraawiishta

 Daraawiishtu maamul ahaan waxa ay u qaybsanaayeen afar qaybood oo kala ahaa: 

• Qusuusi: Waxa ay ahaayeen Culimo iyo Waayeel guurti ah, oo iska leh go’aanka ugu danbeeye ee la qaadanayo.
• Maarraweyn : Waa ciidaanka duullaanka gala, ee abbaanduulayaasha leh, waa iga kuwa inta badan la diriray gumaystaha, ama beelaha Soomaaliyeed ee aan Daraawiishta taageersanayn.
• Gaadh haye : Ilaalada Xarumaha saadka iyo xarunta Sayidku deggan yahay.
• Reer beede : waa Maatida Daraawiishta iyo kuwa raaca xoolaha Daraawiishta, fardaha dagaalkana xannaaneeya.

Ciidamada dagaalka gala ee Daraawiishtu waxa kale oo ay nidaam ahaan u qaysanayeen unugyo mid waliba magac gooni ah leeyahay, hawl gaar ahna u qaynsan yahay sida Shiishyaale, Goleweyne, Taargooye, Indha badan, Miinanle, Dharbash iyo Ragxun(7).

Daraawiishta iyo dadka ka soo horjeeday

Daraawiishtu duullaannadii ay ku qaadi jireen beelaha Soomaalida ah ee aan taageersanyni waxa uu u soo jiiday cadaawad badan, beelahaasi kolkii ay u fursad helaan xoolo Daraawiishtu leedahay, waa ay dhacayeen. Saddexda maamul beeleed ee aynu soo sheegnay in ay Daraawiishta la deris ahaayeen, in kastoo kolkii hore Sayidku isku deyey inuu soo dhoweysto oo la xididay (guur siyaasadeed), iyaguna aanay wax diidmo ah kala hor iman kacdoonka wadaadka, ugu danbeyntii iyaga iyo Daraawiishtu waxa ay noqdeen col daahii go’ay. Dhanka kale dad badan oo indheergarad ah, judhii horena Daraawiish ku biiray baa ay u cuntami wayday sida Wadaadku wax u wado, qaar badan oo saluuggooda soo bandhigay waxa lagu abaaliyey in dhegta dhiigga loo daro. Xarunta daraawiishta waxa laga jideeyey wax loo bixiyey xujoobid, inta badanna qofkii la yidhaahdo wuu xujoobay macneheedu waa in qudha laga jaro; hab dhaqankaasi waxa uu keenay in rag badani xarunta ka firdhadaan. Dadka Sayidka afka kula dagaallamay, falalka gurracan ee gudaha Daraawiishta iyo debeddeeda ka socdana soo bandhigay waxa ka mid ah labada maansayahan ee Cali Adaan Gorayo (Dhuux) iyo Cali Jaamac Haabiil.

Cali Dhuux oo Wadaadnimada Sayidka durayaa waxa uu yidhi:

Allaahu akbar eedaanku waa kaa afkiyo beene

Ashahaaday gaalkuba se waa ehelu naarkiiye
Ubbo weyso waan kugu arkaa agab salaadeede

Asxaabihii olol ku dhece waa u abtiriyaaye

Hadduu uurka kaa jiro werdigu kaama orodneene
Abtiyaalladaa iyo ku nece ururkii reer khayre
Arbow Jaamac iyo Aadan iyo Oogle kaa taga’e
Waxaan uubateeyaba tolkay oodda soo jebiye.

Markale isagoo hogatusaya dhaqannada kelitalisnimo ee xarunta ka jira, waxa uu lahaa:

Ninkii weligii diintaa bannaan daacad ugu sheega
Daw kulama soo baxo cilmiye waa la diriraaye
Doofaarraduu wadan jiruu dila yidhaahdaaye
Iyaguna markaasay ku didi diidi mahayaane
Bal in meesha lagu doorsan yahay waxa u daliilkiiya
Duqaydii badnayd ee ku lumay duudsi iyo jeedal.

Cali Jaamac Haabiil isna Sayidka waxa uu ku maagay gabayo badan, waxa aynu tusaale uga soo qaadanaynaa, gabay durraamasho ah oo uu Alle kaga tuugayo in uu ninkaas arlada ka qabto.

Allahayow middii uur leh iyo tii irmaan dumarka

Allahayow ummulihii nin dilay ubad jaqsiinaayey
Allahayow agoon iyo miskiin aadanaha liita
Allahayow nimaan oday da’ ah iyo habar ka oollaynin
Allahayow mid aabbi iyo kibir muumin ku idleeyey
Allahayow Ilaahnimo nimaan kugu addeecaynin

Allahayow Ibliis sheekh u eeg aannu garan waynay
Allahayow mid oogada jidhkana aad insiga mooddo
Allahayow misana aan ahayn awliyana sheegta

Allahayow mid ruuxuu arkaba ku adyadoonaaya
Allahayow ninkaa ku inkiree diidey amarkaaga
Allahayow mid aayadaha iyo diinta ku adeegta

Allahayow misana aan u odhan siday ahaayeenba

Allahayow aqoonlaawahaa eydu daba joogto
Allahayow adigu waad ogtahay waanad aragtaaye
Allahayow aroor iyo galab goor alliyo leyl ba
Allahayow Ibliiskaa khalqigu ka ashkatoonaayo

Allahayow ha nagu eegin kaa kuu ergaan bahaye.

Dhanka kale Sayidku isna waxa uu tirinayey tixo uu qolyahaas ku weerarayo, ama cid kaleba ugu halcelinayo. Gabayo badan oo Sayidku leeyahay waxa ka buuxa aflagaaddo loo geystay reero Soomaaliyeed iyo qofaf ba. Waxa kale oo jirey gabayo badan oo uu ugu hanjabayo beelo ay is hayeen iyo dad kacdoonkiisa ka soo horjeestay, meerisyadan baa aynu u soo qaadan karnaa muunad ahaan:

Haddii aannan Majeerteen sidii adhi u iideynin
Ararsamiyo Iidoor haddaan idhan ka loo qaadin
Oo aan irbaha dheer ka jarin Eyda reer hagar ah
Awlaxa haddii aanan la dhicin niman Ogaadeena
Ololaha colkaan wado haddaan laga ashaatoodin
Jidka Adari loo maro haddaan laga ugaadhoobin.

Hab dhaqankaa gurracan ee Daraawiishtu ku kacaysay ee aan looga baran dadka Culimada ah, iyo Wadaad hormuud u ah dariiqo diineed, waxa  ay kicisay Wadaadadii Soomaaliyeed qaarkood, cod dheer baa ay ku sheegeen in Wadaadku waxan uu wadaa aanay diin shuqul ku lahayn, sida aynu hore u soo marnayna isku dhaca wadaadada, gaar ahaan dariiqada Qaadiriyada iyo Sayidku waxa uu ka soo bilaamay Berbera.

Khilaafka Culimadii Soomaaliyeed iyo Sayidka ka dhexeeyey waa ka ugu danbayntii galaaftay Buunigii Qaadiriyada koonfureed homuudka u ahaa ee Sheekh Aways Baraawe(8), oo daraawiishtu ku dishay Biyooley, Sayidka oo dilkiisa ka maansoonayaana waxa uu yidhi :

Wuxuu dookhaneeyoo xumaan deli la meeraaba
Denbiguu Falaayaa Uways loogu dawgalaye
Candho dogoble goortaan diluu roobku noo da’ay.

Ka guuristii Ingiriiska ee Dhulka Miyiga

Gugii 1909kii ayaa maamulkii Ingiriisku wuxu ka soo guuray dhulka miyiga ah, isagoo isku ururinaya xeebaha, waxa se uu qaaday tallaabo aan loo aayin, oo ahayd in uu hub u qaybiyey beelihii deggaanaa dhulkii uu ka soo baxay, si ay isaga difaacaan Daraawiishtu haddii ay soo weerarto, oo ka dhignaa “lafo Maroodi iyagaa la isku jebshaa”. Hayeeshee waxa dhacay arrin aan gumaystuhu haabka ku hayn,ama ku talagal u sameeyey, reerihii hubka loo qaybiyey waxa ay u adeegsadeen in ay iyagu isku dhacaan, utumo colaadeed oo hore uga dhaxeeyey, waxa dhacday colaad baahsan iyo macaluul galaafatay dadkii  dalka ku noolaa, saddex meelood meel ahaan, waana xilliga la baxay Xaaraama Cune.

Dacwaddii loo gudbiyey Sheekh Maxamed Saalax

Isla gugii 1909kii waxa magaalada maka u ambabaxay culimo geyga Soomaaliyeed Misaan ku leh oo laga xusi karo, sheekh Cabdillaahi Nayoobi(9) iyo Sheekh Ismaaciil Sheekh Isxaaq(10), ujeeddada socdaalkani wuxu daarraa in Sheekh Maxamed Saalax oo hormuudkii dariiqada Saalixiyada ah la  gaadhsiiyo, falaadka wadaadka Daraawiishta haysta. Dadka taariikhda Daraawiishta qoray qaar baa aaminsan in ay tani ahayd xeelad gumaystuhu ku dhabar jebinayey halganka Daraawiishta. Sidii doontaba ha ahaatee Culimadaasi waxa ay sheekhii dariiqada gaadhsiiyeen in Sayidku dalkii iyo diintiiba fasahaadiyey. Waxa isna Culimadaa u marag furay Sheekh Cabdalla Shixiri oo Daraawiishta ka mid ahaa, kolkaa se ka goostay. Sheekh Maxamed Saalax waxa uu Sayidka u soo direy warqad uu ku canaananayo uguna sheegayo inuu joojiyo falalka diinta ku lidka ah ee uu ku kacayo. Aw Jaamac Cumar Ciise oo ah buuniga ururiyey taariikhda Daraawiikhtu waxa xusayaa in warqadaas la been abuuray, sheeko la yaableh ayuu qorayaa oo odhanaysa: Sheekh Maxamed Saalax waxa uu waraaqaha ku shaanbadayn jirey kaatunkiisa oo marka keliya ee uu iska saaraa ahaa, kolka uu musqusha gelayo, dabadeed isagoo suuliga ku jira ayaa karraanigiisii hoos laga la heshiiyey, oo warqad madhan shaambaddii lagu dhuftay, markii danbena wixii la doono lagu soo qoray. Hase ahaatee waxa la odhan karaa sheekadaa far baa ku godan oo dhawr siyoodba macquul uma aha,dadka sheekha Maka ugu tegay gaalo la socotay oo qorshaha maleegaysay lama sheegin, Culimada waaweyn ee halkaas tegayna dhaqan xumada sidaad u liidataa kama suurtawdo, cidda sidan ku doodaysaana ma ay soo bandhigin labadii waqadood, tii asalka ahayd iyo tii la been abuuray. Maamulka gumaysigu warqaddan sheekha ka soo baxday waxa uu uga faa’iidaystay hoos u dhigidda sumcadda Daraawiishta, oo warqaddii oo la badiyey ayaa culimadii Soomaaliyeed oo dhan la gaadhsiiyey.

Daraawiishtu dacwaddaa laga gudbiyey waxa ku eedaysay inuu soo maleegay sheekh Cabdalla Shixiri, Sayidka oo u hanjabayaana waakii lahaa:

Asay xidhatayaa amase weer kugu abaadyaaba
Amminkii habeennimo hurdada alalad booddaaba
Raggii uu waraabuhu axadhay agas u qaaddaaba
Ashkatootayaa iyo warqado ku andacootaaba
Ararihiyo dibadaha marba naga ufootaaba
Awtaamisaa iyo sidii geel u oloshaaba
Arki maysid ina shixiriyow inamadaadiiye
Adiguna Amxaar baad tahay iyo ehel nijaaseed.

Canjeel Talo waa

Warqaddii sheekh Maxamed Saalax kolkii ay xaruntii Daraawiishta Soo gaadhay, nuxurkeediina la ogaaday, waxa bilaabmay guux hoose iyo hugun,rag door ah oo ay ula muuqatay in aan xaaladdan la sii eegan karin baa is urursaday oo goor habeennimo ah ku shiray geed Canjeel ah oo xarunta ka durugsanaa, haddii talo la rogrogayna waxa la dhaafin waayey laba middood in la sameeyo; in xarunta laga hulleelo oo Daraawiish sidaa lagaga baxo, iyo in Sayidka laga takhaluso, meeshiisana qof kale loo dhiibo, si halganku u sii socdo, hase yeeshee iyadoo aan weli wax tallaabo ah la qaadin baa warkii gaadhay madaxdii Daraawiishta, waxa la sheegaa midhadh firxaday mooyee intii kale in dhegta dhiigga loo daray. In kastoo kacdoonkaasi dhicisoobay haddana waxa la sheegaa in wixii intaa ka danbeeyey, Daraawiish dhexdeeda is aamminku ku yaraaday.

Degistii Taleex

Dabayaaqadii 1909kii ayaa Daraawiishi u soo guurtay dhanka Nugaaleed, waxaanay degeen meesha la yidhaahdo Dameer oo laga dhisay qalcad la yidhaahdo Daarcad.
Taleexna waxa laga dhisay, afar qalcadood oo kala ahaa:

• Silsilad : oo ahayd xarun loogu talagalay inay ku hoydaan ilaa 5000 neef oo xoolo ah iyo 2000 oo ciidan ahi.
• Falaad : waa taliska ay degganaayeen Sayidka iyo Khusuusigu.
• Daawad : oo loo dhisay dadka martida ah.
• Daar ilaalo : Waa qalcadda laga Laga ilaalinayey xarumaha kale iyo deegaanka oo dhan. Waxa jiray qalcado badan oo deegaanno kala durugsan laga dhisay.

Kolkii Daraawishtu soo degtay Taleex ayaa Ingiriisku 1912kii dib ugu soo noqday dhulkii miyiga ahaa ee uu ka guuray, waxaanu sameeyey ciidan rakuubley ah oo uu hoggaamiye ka yahay Rijaadh Koofil. Xilligaas Daraawiishtu waxa ay lahayd ciidaan Dooxato la yidhaahdo oo wareega, saldhigna aan lahayn, waxa ay hawshiisu ahayd in Ingiriiska iyo Beelaha xukunkiisa ku hoos nool dhac iyo argagixin joogto ah ay ku hayaan. Ciidankaas ayaa weerar ba’an ku qaaday beesha Burco iyo agagaarkeeda deggan, dad wixii ay layn karayeenna way layeen, wixii xoolo ay heleenna waa ay soo dhaceen. Ciidankii rakuublayda Ingiriiska oo ay weheliyaan Soomaalidii xoolahooda laga soo dhacay ayaa ka daba baxay Daraawiishtii,  sanadkii 1913kii ayaa la isku haleelay meel Dulmadoobe la yidhaahdo, waxa ka dhacay daagaal lagu riiqday, oo Ruugga la baxay, labada dhan ba khasaare baaxad leh ayaa soo gaadhay, Ingiriiska waxa halkaas kaga dhintay, hoggaamiyihii ciidanka rukuubleyda Koofil, Sayidku dilka  ninkaa wuxu ka tiriyey gabay ashqaraar leh.

Daraawiish ayaa damacday in ay isku ballaadhiyaan dhulka Garaad Maxamuud Cali Shire ka taliyo, hase ahaatee Garaad Maxamuud oo kaashanaya boqor Cismaan  ayaa col ku soo saaray, ciidankaas is bahaysiga ahi waxa uu soo jebiyey Daraawiishtii, lakiin xaruntii Taleex ayaa laga soo abaabulay col, isbahaysiga u waydaarta maatidii iyo xoolihii ay ka yimaaddeen, waxa la sheegaa in Daraawiish iyo cidamadaas dagaallo aan waxba la isu la hadhini dhex mareen.
Xilliyadaa Sayidku waxa uu xidhiidho la sameeyey Boqorkii cusbaa ee xabashida Lij Iyaasu iyo boqortooyadii Cusmaaniyiinta oo kolkaas aan itaal la sheego lahayn, lama sheegin wax caawimo ah oo ay soo gaadhsiiyeen.

Jabkii Daraawiishta

Gugii 1918kii ayaa daraawiishtu Taleex ka guurtay, una digarogatay Jiidaali oo qalcadi uga dhisnayd, muddo ka dibna waxa ay saldhigteen Mirashi, halkaasna ku negaadeen.

Ingiriisku  1919kii ayuu bilaabay hawlgal aan la shaacin oo uu doonayey in lagu soo afjaro iska caabbinta muddada dheer socota ee Sayidka iyo Daraawiikhtu wadeen,  hawl galkaas oo aad loo qariyey waxa loo qorsheeyey sidan:

– Ciidanka badda  3 markab

– Ciidanka Cirka   8 diyaaradood.

-Ciidanka dhulka   oo saddex madax ah.
Daraawiishtii Mirashi fadhiday markii lagu kediyey duullaan aanay waxba ka ogayn, waxa ay u firdhadeen dhanka Taleex. 4tii Febraayo 1920 kii ayaa diyaaradihii gumaysigu duqeeyeen, 7dii Febraayana ciidankii Ingiriiska ayaa la wareegay xaruntii Taleex.
Sayidka iyo koox qoyskiisii u badan ayaa u baxsaday dhankaa iyo galbeedka, halkaas oo ciidan aan badnayn oo Daraawiish ahi degganaayeen, middo yar ka dibna  Ingiriisku ergo culimo iyo salaaddiin ka kooban ayuu u diray sayidka si loogu qanciyo inuu hubka dhigo oo nabad qaato, hayeeshee waxba kama soo bixin waan waantaas, beelahii hawdka Maxmiyadda degganaa oo Ingiriiska taageero ka helaya ayaa ugu danbeyntii weerar ba’an ku qaaday, Daraawiishtii oo markaas cudurro iyo tamar la’aani isugu tageen, wixii weerarkaas ka danbeeyey Sayidka iyo ciddii raacay waxa ay tageen Iimay, halkaas oo Sayidku ku geeriyooday dabayaaqadii 1920kii isagoo 64 jir ah, halkaasna waxa ku soo gabagaboobay kacdoonkii Daraawiishta oo Muddo 21 gu’ ah taagnaa.

Gebogabadii dhacdooyinka taariikhda Daraawiishta qof ba dhankii uu jeclaystay ayuu ula kacay, waxa se mudan in xaqiiqda laga sheego. waxa   la odhan karaa Sayidka iyo colkiisu gumaysiga waa la halgameen intii itaalkood ah. Umadda ay u halgamayeen se gefaf waaweyn ayaa ay ka galeen, sidaa daraaddeed, mar waa halgamayaal gumaysi la dirir ah, oo taariikhda galay, mar kalena waxay ahaayeen col geel qaadnimada iyo umuladooxa ku ibtiloobay, oo bulshada dhiiggooda iyo xoolahoodaba xalaashaday, waxa la odhan karaa jabka daraawiishta sababaha keenay waxa ka mid ah, colaadda dhex taallay Soomaalida iyo daraawiishta, iyo colaadihii soo jireenka ahaa ee beelaha Soomaaliyeed ka dhexeeyay, oo beelaha qaar colka daraawiishta waxa ay u arkayeen beel isbalaadhinaysa oo dhulkooda iyo xoolahooda damacsan, waa isla  sababta qarni ka dib, dawladnimada Soomaalidu u hanaqaadi la’dahay, maamulladooduna u hagaaseen.

---

1-I.M lewis :the modern history of Somalia p.63.

2- Aw Jaamac : Taariikhda Daraawiishta bog. 15

3-Saalixiyadu waa dhambal ka falliidhmay Dariiqada Axmediyada ee suufiyada, waxaana hormuud u ahaa Sheekh Maxamed Saalax oo fadhigiisu ahaa Maka.

4- French Roman Catholic Mission waxa ay Berbera soo gaadheen 1886kii, waxaanay xarun waxbarasho oo diinta masiixiga lagu faafiyo ka furteen, tuulada dhaymoole  1891.

5- Erayga Darwiish oo asalkii Beershiyaan yahay, waa  eraybixin suufiyeed loo la jeedo qofka saahidka ah, ee u go’doomay cibaado iyo alla bari.

6-Sedo waxa lagu micneeyey cashuur ama gunno.

7- Qaabdhismeedka Daraawiishta iyo qiyaasta ciidamadooda waxa soo tebiyey dad daraawiishta ka soo fakaday xilliyo kala duwan.

8- Sheekh Aways waxa uu ahaa buuni hormuud u ahaa qaadiriyada koonfurta Soomaaliya.

9- Sheekh Cali Nayroobi fadhigisu waxa uu ahaa Laamuu, hormuudna waxa uu u ahaa dariiqada Saalixiyada ee deegaankaas.

10-Sheekh Ismaaciil Sheekh Isxaaq, waxa u ahaa reer Berbera.

Tixraac

 – Aw Jaamac Cumar Ciise : Taariikhda Daraawiishta: akademiga dhaqanja, Muqdisho  1976.

– Aw Jaamac Cumar Ciise  : Diiwaanka gabayada Sayid Maxamed C. Xasan, Akademiga dhaqanka, Muqdisho 1974.

– Samatar  Said S.  : Oral poetry and Somali Nationalism, the case of Sayyid Mohamed Abdille Hasan, Cambrige University Press, London 1982.

-Lewis I. M :  A modern History of Somalia~wet view press~London 1988.

– H. Rayne : Sun Sand and Somalis :Leaves from the note boook of a district commisioner in British Somaliland- London- 1921.

-Swayne, Major George C. Swayne : Seventeen Trips Thought Somaliland and a visit to Abayssinia- Rowland word ltd, London 1903.

– Douglas Jarndine : The Mad Mullah of Somaliland~Herber Jenkins ltd London 1921.

– BBC Soomaali : Qarnigii tegay iyo taariikhda Soomaalida (2000) qaybaha 1aad iyo 2aad
– RTD : Tixmaal: Taariikhda Daraawiishta.

XIGASHO : WAXAA LAGU DAABACAY WEBSITE GARANUUG

Qiso jaceyl oo Dhab ah oo Dhex martay labo lamaane oo Soomaaliyeed”

Qiso jaceyl oo Dhab ah oo Dhex martay labo lamaane oo Soomaaliyeed”Xanuun weye Jaceylka” Saadaq Aniga waxaan ku noolay muqdisho xaafada ceelqalow gaar ahan degmada
wadajir kadib waxaan dhigan jiray iskuulka aqoon bile waxaan ahay wiil
masaakiin ah oona ka dhashtay reer sabool ah iskuulka markan kaso baxo
waxaan raadin jiray leenlen hoyadayda waxay dhashay 12 caruur oona
aniga aanmadi u ahay laakin gabar aya iiga weyneyd aniga kuso xigay
kadib xooga waxaan saaray sidii aan wax ku baran lahay reerkana wax
uuga tari lahay muqdishana waxay noqotay goob dagaal.

Anigana waxaan ku jiray dadkii uu sameyay dagalka laakin muqdisha meel
uuga bixi karo majirin lakin iskuulka anigo dhiganaya aya maalin anigo
geed hoostiisa fadhiya aya waxaa ii timaday gabar iskuulka ila dhigato
markaase isalantay salaantii markaan ka rudiyay ayay dhinacayga soo
fadhiisatay waxaayna iigu tiri saadaq maanta waxan raba inaa ku sheego
arin in badan kaga qarin jiray laakin maanta ayan fursad uso helay
waxaan iska baaraya dhiiran galin waxana raba inaa ku sheego hadii ula
jeedadeda shaca kaga qaado waxaan rabaa inaa kula sameyo arin jaceyl
iyo aayatin waayo waa hadii fursad uhaysid ubaxa aan bereyno maxaa ka
dhihi lahayd saadaq intaan istaagay ayan waxaan garan wayay waxaan
uuga jawaabo waayo aniga waxaan ahay nin faqiir ah hadana reerkiisa ka
sugayan biil

waxaan dhehay abaayo waad ku mahadsan tahay madama aad iiso bandhigtay
arimo jaceyl laakin waxaan ka xumahay in aan wax kula qaban karin
waayo aniga hadiii aan been ku sheego uu ku dhaho wax ayan kula
qabanaya nafsadayda been uma sheegi karo iigana raalli ahow I am sorry
iyado meesha tagan ayan ugu dhaqaaqay horta zamzam waa gabar aad
uqurux badan dabeecad lehna maxay ku tareysa aniga hada jaceyl
masameyn karo horta waxaa run ah zamzam in badan inaa nafsadayda ay
raacday laakin zamzam wanaaga iyo jaceylka aan u qabo waxaa kawayn
reerkayna masaakiinta in aan wax ku taro anigana an wax isku taro
maalintaas wixii ka dambeeyay iskuulkii waan iska dhaafay waxaana iigu
kalifay reerkayna in aan nolol maalmoodkoda in an usoo dhiciyo sidaas
ayan iskuulka ugu zamzam markay maqashay in aan iskuulka dhaafay aad
ayay uuga xumatay kadibna maalin aya waxa dhacay anigoo shaqadii ka
imaaday oo guriga imiday aya waxaan ku arkay zamzam oo guriga jogto
mucjiso ayay iila noqotay salaaan diiran ayan salamay kadibna quweys
ayan iska aaday markaan soo quweystay ayan raashinkii aniga ayaba
keenay kadib aya la karinaya waana baahanahay ad ayan ubaahanhay
maxaan suubiya intaan iska dhigay nin dheregsan ayan iska soo baxay oo
xageega soo aaday kadibna waxaan is dhaafsanay hadalo goos goos ah oo
kamid yihiin maxa ku dhacay oo iskuulka ugu tagtay maxaa ii sheegi
weysay iyo hadalo kale kadibna waxay hadalkayda kuso afjartay saadaq
hadii oo iskuulka dhaaftay xitaa kuma ilowin adiga maxay kula tahay in
aan ku ilabay aniga waan ku jeclahay waligayna waan ku jeclaan doona
laakin aniga hadaladaas iiguma soconin maxaa yeelay wax aan u qaban
karo ayasan jirin kadib iyado qanacsan ayan soo dhaweyay maalintaas
wixii ka dambeyay waxan ku fikiray in aan aado gobolka bosaaso ayaan
qabtay sidii aan wax uuga tari laahay waxaan aday bosaaso u dhaxeysay
nolosha iyo geerida ahay sanadka markuu ahay 1994 ti ayan dooni ka
raacay boosaso waxana ku sarneyn 75 qofood oo soomali ah aniga waxaan
kuso aaday godkii xumaay oo hooska ku yaalay laakin waxaa run ahay
kuleel maahine dhibaato kale maqabin.

Markii 8 saacadood doonidii nawaday aya matoorkii halabay habeynkii o
dhan baddii ayan sabeyneynay anigana wax aan ogay majirin laakin
hadalo aan maqlayi bas waxaan maqlayi majeerteenka inee dhahayeyn
doonidan hadii ay suusan mayso dadkaan oo dhan waan tuureyna anigana
goortii aan maqlay aya waagii ii baryay lakin nasiib wanaag doonidii
aya wanagsanatay socodgayna ayan sii wadanay maalintii labaad ayey
tuureyn 8 qofood o soomali ah intee kalena anagoo nabad ah aya tagnay
Yemen markaan Yemen tagay oo liigeeyay al jaxima aya nafsadii iigu soo
noqotay kadibna meeshii ayan shaqo raadin ku galay waxaan bartay dhoor
soomali ah meeshii ayan hal qol ku ijaaranay laakin soomalidii oo dhan
inee maalintii oodhan shaqayan hadana habeynkii u fadhiistan jaadka
laakin aniga waan ka duwanahay dadkaas waayo waxaan kasoo tagay
reerkayga oo tabaaleysan ad u tabaaleysan mana ilaawi karo al xaasil
aniga danteyda ma ahayn in aan jemen ku haro socdalkayga ayan sii
watay waxaana tagay sacuudi arabiya waxana iigu soo dhaweyeyn dhoor
soomali ah waxaana lii suubiyay sharcigii bugta ahay oo lagu shaqaysto
waxaana shaqo ka bilaway shirkad lagu magacaabo Jamjuum shirkadii ayan
dhoor sano ka shaqeeyay waxaana keenay walashayda waxayna iiga
caawinaysaa masaruufka cidayna iyadana qadaanimo ayay gashay anigana
shaqadayda ayan siiwaday maalin maalmaha kamid ah aya waxaa isoo
gaaray warqad zamzam walashayda soo qortay wana rumeysan wayay
meeshii ayan ku furay warqadeyda waxayna hadalkayda iiga bilowday
sidatan.

Aboowe waan ku salay salaan ay isku diraan labo qofood walalo ah ama
xiriir dumaashinimo ka dhaxeeyo salaan kadib aboowe waxaan ku sheegaya
markii ad ka tagtay muqdisho oo aaday sacuudi zamzam aad ayay u niyad
jabtay aabana marku arkay in uu zamzam nijad jabsan tahy wuxuu rabay
in uu ku daro wiilka uu adeer u yahay markii ay mashaqay zamzam
arintas waxay isku dayday in ay wax ka bedesho waana usaamixi waysay
aabo hadalkisa ayu ku adkaystay guurkiina waba la digay zamzam aad
ayay uuga xumatay waayozamzam aad ayay ku jeclayd waxayna rabtay in ay
ku sugto adiga ayay rabtay in ay ku aqal gasho laakin markii ay ku
waysay ayay cidlo dareyntay taasna waxay usi dherayd guurkaana ay lagu
magacaabo dhegadeeda way udulqadan wayayn markii arooskii lagaaray aya
zamzam talo ku cadaday waaxana usoorto gashay in ay is disho waayo
guurkan mid ay raalli ka tahay ma ahayn garabkaydana wax taagan ma
jirin aabana wax wuu fahmi wayay si walbo ayay wax uuga sheegtay wuuna
fahmi wayay laakin marki ay is dishay oo sunta dooliga ay cuntay aabo
aad ayuu uuga xumaday maantana waalintii la asaayo zamzam dumaashi
iiga raalli ahow waana ka xumahay in aan arintaan kusheego wana ku
qasabanay in aan arintaan kuso garsiiyo waayo adiga nin xun aya tahay
walashayda adiga dilay dilka ay is dishay adiga usabab ah waayo markii
aad baxaysay uma adan sheegin aniga waan ku cafiyay.

Laakin zamzam yaa cafis kaaga qaadayo weyba dhimatay markaan warqadii
dhameystay aad ayan u ooyay mana aanan ka filaynin in ay zamzam
arintaan oo noocaani kale sameyneyso qalbiga oo dhan aya i jabay wax
aan sameyn karo ma lahan maantana xitaa hadii aan meydka jaceylkeyga
asturi lahay weyba ii dhacan lahayd waayo waxaan jooga Sacuudi hadii
aan dhaho xitaa tarxiil isku so taro maka so gaari karo hadii dhanka
walidkay uso jeesto danta sacuudi u aaday weli ma gaarin mana kaso
tagi karo waxaan noqday dharigii lawada dhinac ka qubtay laakin waxaan
sameyey waxaana u dhigay tacsi aad u qiimo iyo qaayo badan sanad
walbana markii la gaaro waan xusi jiray mana aanan guursanin waayo
sababta aan uguursan wayay waxay ahayd zamzam aya marwalba suuradeyda
lii horkeena dadweynow idinka ayan nii su,aala waxaan suubiyay maqalad
ayay ahayeyn mise waa sax labada daran mid dooro waxan kadoortay
waalidkayga waayo aniga waalidkayga waa reer sabool wax nacaawiyo oo
allahi na abuuray maahine majirin axad kale jaceylkaygana waxaan ku
diiday wax kale maahin aniga zamzam waxaa run ah in aan jeclay iyada
kahor laakin samanka lagu jiray ma ahayn saman jaceyl lagu jili karo
dantaas aya ii diiday in aan zamzam garabkayda ku istaago meeeshas
ayayna ku dhamatay sheekadii (( saadaq ibraahim xuseen iyo zamzam
maxamed cali))

Ahmed ookiyaale Journalist

Ka Hayaan Saboolnimada!

Bal aan iskudayo inan qeexid usameeyo macnaha faqriga balse sida aan ka aaminsanahy faqrigu inuusan ahayn oo kalya qof aan wax maal ama hanti haysan, balse qofka aadanaha ah waxa uu faqiir ka noqon karaa dhinacyo badan oo nolosha ah sida Iimaanka,maalka,ubadka,aqoonta iyo kuwo kale oo badan.

Sikastaba waxaan aaminsanahay  in alle ruux walba uu wax ugu qaybiyey xikmadiisa iyo awoodiisa , hadana saasooytahay alle sw cidna uguma balanqaadin inay kusugnaato nolol cidhiidh ama faqri ah,  faqiirnimaduna waa mid kamida imtixaanada uu maro aadamaha kunoll dunidaan cajaa’ibka ahi.

Waana xaalad halis ah oo dadka kusugan ufududaynaysa inay ku kakacaan faalal lidi ku ah xuquuqda aadanaha sida inuu qof xasdo, qofdhaco ama qof uu dilo .

Sida aan lasocono waxyaabihii uu suubaneheenii muhamed scw uu ka magan gali jiray alle sw uu kamid  ahaa faqrigu, halkaas waxaa kamida inuu faqrigu yahay cadaw soo weerara nafta iyo nolosha dadka.

Akhiste aan marwalba allle kamagan galno maadaama ay xaalad aad uqalfsan oo ku dhaxal siinaysa nolol khadhaadh ,Soomaliduna waxay ku maahmaahdaa bukto badan iyo baahi badan waa laysku nacaa .

Hadii aan intaas kaga baxno  sharixii iyo iftiimintii mawduucii aan ugu magacdaray ka hayaan saboolnimada, bal hadana aan milcsano waxyaabaha fududeeya xaaladan mana rabo inaan kadaba tago tafaasiilihii ay ka bixyeen khuborooyinkii iga horeeyey ee caalmaku  balse aan ku saleeyo waxyaabaha waaqiciga eek a dhex jira dalkoona hooyo waxaana kamida duruufo kala duwwan oo ay kamid yihiin :-

• Wax soosaar la’aan :-qodobkan waxaa udirayaa qofkii wax baraty iyo kii aan waxbaran waxaa jira gaabisyo aad ubadan oo bulshada ka dhex jira allena wuxuu inoogu deeqay dal ay ka buuxaan khayraad iyo macdano hadii aan ka faa’idaysano ina wada deeqi lahaa sido kalena aynu uga faa’idayn lahayn kuwa kale ee caalmka kunool balse soomalidu waxay dhahdaa nin meeli ka cadahy meeli kamadow oo dadkan soomliyeed maba aaminsana nimcooyinkaas ka jira wadanka, balse ay uhanqal taagayaan dalal iyo dawlado shisheeye wax yaabha ay haystaan .
• Ku tiirsanaanta dalal iyo dawleedo dhigeena waxsqabadyadooda,taas oo bulshadeena ka dhigtay curyaamin aan waxba qabsan Karin waxay kasugaan dawlado shisheeye mooyaane, taasna waxaan cadayn ugu dhigayaaa in bulshada soomalidu hadii ay lasoo daristo xaaladi ay ucabaadayaan ama ay baryayaan waxa ay ugu magacdareen hay’adaha caalamiga iyo beesha caalamka inay nasoo tabarucaan gargaarna noo fidiyaan, iyaga oo aan dib umilicsan in ay alle sw kaalmo waydiistan si dhaba, aaminaana in alle mooye cidkale aysan faydin dhibyaalka .

XALKA

• Inaynu alle wayne utala saarano arimeheena lana nimaadno dadaalo iyo dhaqdhaqaaqyo aad uga baxdo duruufahan adag, dadaalyadaas oo noqon kara inaad la timaado dhiiranaan iyo kalsooni nafeed oo kuusuurto galiya inaad wax qabsan karto adiga oo aan cidna ku tiirsanayn,si aad u anfacdo naftaada,qoyskaaga,qarabadaad iyo dhamaan bulshadada.

Waxaan aaminsanahay kalamka uu alle ku leeyhahy mid kamida aaaydaha quraanka kariimka ee qawlka eebe oo dhanysa :-

Oo odhanaysa qofkii alle ka dhawrsada alle wuxuu ufuri faraj khayr qaba ama wuxuu heli naxariista eebe kor ahaaye.

Waxaa jirta aayad kale oo alle kuleeyahay culays walba fudayd Ayaan ka danbayn:-

?

Intaas kabacdi aamin oo ahow ruux kamarakaca kana shugriya nimcooyinka uu alle ugu deeqay sida islaanimada,ubadka,caafimaadka,maalka.

Iskuday oo same dadaal aad muquqaaga ku maasho intii aad bari lahayd aadame adoo kale, waxaan kuu nasteexaynayaa in hadii aad alle talo saarato alle kugu filanyahay .

Guntii iyo gabagabadii hadal haan ma buuxshee noqo haldoor oo hibadaada iyo hantidaatada uga faa’idee umadda aan helin fursada aad adigu heshay .

KA FAA’IDAYSI WACAN

Qoraa:- Nimco Mohamoud Jama Ali (Bachelor Degree Of Social Science Department Community Development From East Africa University Groe Campus)

Email:- Sagal1650@gmail.com

Garowe Puntland somalia

“ALLAA MAHAD OO DHAN USUGNAATAY”

Xigasho